Bệnh lao phổi kháng thuốc: Nguyên nhân, triệu chứng và điều trị

Lao phổi kháng thuốc (MDR-TB) là một trong những thách thức lớn của y tế toàn cầu khi quá trình điều trị vừa tốn kém, vừa kéo dài và dễ để lại biến chứng nặng nề. Tình trạng này thường xuất hiện khi bệnh nhân không tuân thủ đúng phác đồ, khiến vi khuẩn lao tiến hóa và gia tăng nguy cơ lây lan trong cộng đồng.

Bệnh lao phổi kháng thuốc là gì?

Lao phổi kháng thuốc là tình trạng bệnh lao do vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis gây ra mà các thuốc chống lao thông thường không còn tác dụng hoặc giảm hiệu quả rõ rệt như các bệnh lao phổi thông thường. Cụ thể, vi khuẩn có khả năng chịu đựng, sinh trưởng ngay cả khi được điều trị bằng một hoặc nhiều thuốc lao chủ lực, như isoniazid và rifampicin. 

Phân loại lao phổi kháng thuốc                                                                                      

Nguyên nhân dẫn đến lao phổi kháng thuốc?

Vi khuẩn kháng lại các thuốc kháng lao nguyên nhân có thể do:

• Sử dụng thuốc không đúng cách: uống thuốc không đúng liều, ngừng thuốc sớm, không tuân thủ đầy đủ phác đồ điều trị, 
• Vi khuẩn lao kháng thuốc có sẵn: Một số người có thể bị nhiễm vi khuẩn lao kháng thuốc ngay từ khi mới mắc, đặc biệt khi tiếp xúc với bệnh nhân đã mắc lao kháng thuốc.
• Chẩn đoán chậm trễ.
• Bệnh nhân có hệ miễn dịch suy yếu dễ mắc lao phổi kháng thuốc.
• Vi khuẩn lao có khả năng đột biến gen và phát triển khả năng kháng thuốc. 

Triệu chứng thường gặp của lao kháng thuốc

Lâm sàng

Người mắc lao kháng thuốc thường có các biểu hiện kéo dài và khó thuyên giảm, bao gồm: mệt mỏi, xanh xao, sút cân nhanh, sốt về chiều hoặc ban đêm kèm đổ mồ hôi nhiều, ho kéo dài, đau tức ngực và có thể ho ra máu. Một số trường hợp còn mất ngủ, chán ăn và giảm khả năng tập trung. Các triệu chứng này thường chỉ giảm nhẹ trong thời gian ngắn rồi tái phát với mức độ nặng hơn.

Cận lâm sàng

 Xét nghiệm AFB thường dương tính liên tục, hoặc sau thời gian âm tính lại chuyển sang dương tính. Kháng sinh đồ cho thấy vi khuẩn lao kháng thuốc chống lao hàng 1 và 2. Trên phim X-quang, tổn thương phổi không khác biệt nhiều so với lao thông thường nhưng có thể xuất hiện thêm tổn thương mới, cho thấy tiến triển xấu hơn ngay cả khi bệnh nhân đã tuân thủ phác đồ điều trị.

Hậu quả của lao phổi kháng thuốc

Lao phổi kháng thuốc nguy hiểm hơn nhiều so với lao thông thường. Nếu không phát hiện và điều trị sớm, bệnh có thể dẫn đến:

• Điều trị kéo dài và phức tạp: cần dùng thuốc dòng hai, kết hợp nhiều loại thuốc khó dung nạp hơn.
• Chi phí cao: thuốc đắt tiền, phải theo dõi thường xuyên, có khi cần nhập viện.
• Nhiều tác dụng phụ: do thuốc mạnh và độc tính cao.
• Khả năng chữa khỏi thấp hơn: nguy cơ tái phát nếu điều trị không đúng hoặc bỏ dở.
• Dễ lây lan ra cộng đồng: vi khuẩn kháng thuốc vẫn có thể truyền sang người khác.
• Tổn thương phổi lâu dài: gây xơ hóa, hoại tử, suy hô hấp mạn tính.
• Ảnh hưởng tinh thần và xã hội: gánh nặng tài chính, mất việc, áp lực tâm lý, thậm chí bị kỳ thị.

Cách chẩn đoán lao phổi kháng thuốc

Để chữa trị lao phổi kháng thuốc hiệu quả, bác sĩ không chỉ dựa vào các triệu chứng như ho hay sốt. Người bệnh cần làm xét nghiệm để phát hiện chính xác vi khuẩn lao và biết được chúng có còn đáp ứng với thuốc hay không.

Có nhiều cách chẩn đoán khác nhau. Một số xét nghiệm nhanh giúp bác sĩ nhận ra vi khuẩn và kiểm tra khả năng kháng thuốc. Ngoài ra, còn có những xét nghiệm chuyên sâu hoặc nuôi cấy vi khuẩn trong môi trường đặc biệt để xác định chính xác loại thuốc nào còn tác dụng. Sau khi có kết quả, bác sĩ sẽ phân loại mức độ bệnh. 

Điều trị lao phổi kháng thuốc như thế nào?  

Trong điều trị, bác sĩ thường phải kết hợp nhiều loại thuốc mạnh hơn so với lao thông thường. Một số thuốc được dùng bắt buộc, số khác được bổ sung tùy theo tình trạng sức khỏe và khả năng đáp ứng của từng người. Việc lựa chọn loại thuốc nào sẽ phụ thuộc hoàn toàn vào phác đồ mà bác sĩ đưa ra.

Có hai cách điều trị chính: phác đồ ngắn hạn và phác đồ dài hạn. Với những người bệnh nhẹ, chưa từng sử dụng nhiều thuốc trước đó, bác sĩ có thể áp dụng phác đồ ngắn để rút ngắn thời gian. Ngược lại, nếu bệnh đã nặng hoặc không phù hợp, sẽ phải dùng phác đồ dài hơn, kéo dài từ 18 đến 20 tháng, đòi hỏi sự kiên nhẫn và tuân thủ tuyệt đối.

Ngoài thuốc, người bệnh cần được chăm sóc toàn diện để nâng cao sức khỏe. Chế độ dinh dưỡng đầy đủ với nhiều đạm, vitamin và khoáng chất sẽ giúp cơ thể chống chọi tốt hơn. Nếu ăn uống khó khăn, nên chia nhỏ bữa và chọn thực phẩm dễ tiêu. Đồng thời, điều trị tốt các bệnh đi kèm như tiểu đường hay HIV cũng rất quan trọng.

Thêm vào đó, tập thể dục nhẹ nhàng và giữ tinh thần thoải mái sẽ góp phần nâng cao miễn dịch, giúp cơ thể có sức chống lại bệnh.

Phòng ngừa lao phổi kháng thuốc như thế nào?

Người bệnh nên làm

• Uống thuốc đúng – đủ – đúng giờ theo đơn bác sĩ; không tự ý dừng/đổi liều để tránh tạo kháng thuốc. 
• Tái khám đúng hẹn và báo ngay khi có tác dụng phụ (vàng da, hồi hộp, khó thở, rối loạn tâm trạng…) để được điều chỉnh an toàn. 
• Đi khám sớm khi có triệu chứng nghi lao: ho ≥3 tuần, đau ngực, ho ra máu, sốt, mồ hôi đêm, sụt cân. 
• Vệ sinh hô hấp và giảm lây trong giai đoạn dễ lây: đeo khẩu trang, che miệng khi ho, dùng khăn giấy và bỏ đúng nơi, rửa tay; ngủ phòng riêng, mở cửa sổ cho thoáng khí. 

Lưu ý: Đi khám ngay nếu ho ra máu hoặc khó thở tăng dần. Đây là tình huống cần khẩn. 

Phòng ngừa từ phía gia đình và cộng đồng

• Hiểu đường lây: lao lây qua không khí, nhất là phòng kín/ít thông gió; ưu tiên không gian thoáng, mở cửa sổ. 
• Hỗ trợ tuân thủ điều trị: nhắc uống thuốc đúng giờ, đưa người bệnh tái khám đúng lịch, theo dõi dấu hiệu bất thường để báo bác sĩ. 
• Khi chăm sóc gần: cả người bệnh và người chăm nên đeo khẩu trang, hạn chế ở chung phòng kín lâu. 
• Người có miễn dịch kém (ví dụ đang mắc bệnh mạn tính, HIV) nên giảm tiếp xúc trực tiếp và hỏi bác sĩ về dự phòng lao nếu thuộc nhóm nguy cơ. 

Tác dụng phụ có hại khi điều trị bệnh lao kháng thuốc

Tác dụng phụ khi điều trị lao kháng thuốc có thể nhẹ hoặc nghiêm trọng, cần được theo dõi sát để xử lý kịp thời. Các phản ứng nhẹ thường gặp là buồn nôn, tiêu chảy, đau cơ khớp, ngứa và phát ban, thường liên quan đến các thuốc như Clofazimine, Bedaquiline, Delamanid, Linezolid và Fluoroquinolone.

Tác dụng phụ nghiêm trọng bao gồm sốc phản vệ, rối loạn nhịp tim, tổn thương gan, ù tai, điếc, thiếu máu và suy thận, đặc biệt dễ gặp khi sử dụng Linezolid, Bedaquiline hoặc Clofazimine.
>>> Tìm hiểu thêm: Những di chứng sau khi điều trị lao phổi

Chi phí điều trị lao phổi kháng thuốc

Chi phí trực tiếp y tế trung bình cho một đợt điều trị lao phổi kháng thuốc là khoảng 5.995.897 VNĐ. Tuy nhiên, mức chi phí này có thể thay đổi tùy theo loại thuốc được sử dụng, phác đồ điều trị cụ thể, thời gian điều trị kéo dài bao lâu cũng như tình trạng sức khỏe của người bệnh. Vì vậy, việc được thăm khám và tư vấn bởi bác sĩ chuyên khoa là rất cần thiết để xác định hướng điều trị phù hợp và ước tính chi phí chính xác

Khi nào đi khám/cấp cứu

Đặt lịch khám sớm (trong 24–48 giờ) nếu có một trong các dấu hiệu sau:

• Ho ≥3 tuần, đau ngực, ho ra đờm hoặc vệt máu. CDC Việt Nam+1
• Sốt về chiều/đêm, đổ mồ hôi đêm, sụt cân/biếng ăn, mệt mỏi kéo dài.
• Đã tiếp xúc gần với người mắc TB đang có triệu chứng. 

Cần cấp cứu/nhập viện ngay nếu:

• Ho ra nhiều máu hoặc khó thở dữ dội/thở nhanh tăng dần, đau ngực nặng. (NHS khuyến cáo hỗ trợ khẩn khi ho ra máu; xem thêm dấu hiệu cấp cứu liên quan TB ngoài phổi như cứng gáy + đau đầu dữ dội).
• Đang điều trị DR-TB nhưng xuất hiện vàng da, rối loạn nhịp tim, lú lẫn/ý nghĩ bất thường đó có thể là tác dụng phụ nặng → cần đánh giá phác đồ và an toàn thuốc theo hướng dẫn WHO 2025. 

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

Lao kháng thuốc có chữa được không?

Có. Lao kháng thuốc vẫn có thể chữa khỏi nếu phát hiện sớm, dùng đúng phác đồ, uống thuốc đầy đủ và kiên trì đến hết liệu trình. Tuy nhiên, việc điều trị thường kéo dài hơn, phức tạp hơn, chi phí cao hơn và dễ gặp tác dụng phụ hơn so với lao thông thường. 

Lao kháng thuốc có lây không?

Lao phổi kháng thuốc có thể lây nhiễm giống như lao phổi thông thường. Tuy nhiên, vì thời gian điều trị kéo dài và phức tạp hơn, bệnh nhân lao phổi kháng thuốc có thể kéo dài nguy cơ lây nhiễm.

Bệnh nhân lao kháng thuốc có được điều trị tại nhà không?

Có. Điều trị lao kháng thuốc tại nhà có thể được thực hiện trong những trường hợp bệnh nhân ổn định, tuân thủ điều trị và có môi trường hỗ trợ. Tuy nhiên, việc điều trị vẫn cần sự giám sát chặt chẽ từ bác sĩ và các cơ sở y tế để đảm bảo hiệu quả và phòng ngừa các biến chứng.

Lao kháng thuốc có thể tái phát không?

Có. Lao phổi kháng thuốc có khả năng tái phát, đặc biệt khi bệnh nhân không tuân thủ đúng phác đồ điều trị hoặc có các yếu tố nguy cơ khác như hệ miễn dịch yếu. Sau điều trị khỏi, nếu bệnh nhân tiếp xúc với nguồn lây nhiễm mới, đặc biệt là khi môi trường sống đông đúc và không có biện pháp phòng ngừa lây nhiễm lao hiệu quả thì vẫn có khả năng mắc lại lao trở lại.

Tìm hiểu thêm về lao phổi có khả năng lây hay không?

Hy vọng qua bài viết này, Phòng khám lao phổi Bác sĩ Tẩn đã giúp bạn hiểu rõ hơn về bệnh lao phổi AFB âm tính, đặc biệt là phác đồ điều trị và những yếu tố liên quan đến chẩn đoán bệnh. Lao phổi, đặc biệt là lao phổi kháng thuốc, là một thách thức lớn đối với y tế cộng đồng vì khả năng điều trị khó khăn, thời gian điều trị kéo dài và nguy cơ lây lan cao.

Chính vì vậy, việc phát hiện sớm, điều trị đúng phác đồ và tuân thủ nghiêm ngặt theo hướng dẫn của bác sĩ là vô cùng quan trọng. Mỗi người cần nâng cao nhận thức, chủ động phòng ngừa và điều trị kịp thời để bảo vệ sức khỏe cho bản thân và cộng đồng.

• Consolidated guidelines on tuberculosis: Module 4 – treatment and care: https://www.who.int/publications/i/item/9789240107243
• Rapid communication: Key updates to the treatment of DR-TB (cập nhật khuyến cáo sau GDG 6/2024): https://www.who.int/publications/i/item/B09123
• CDC (2025) – Signs and Symptoms of TB (dấu hiệu lâm sàng, gồm ho ra máu, ho kéo dài). https://www.cdc.gov/tb/signs-symptoms/index.html
• CDC (2025) – Clinical overview – Drug-Resistant TB (đường lây tương tự TB nhạy thuốc; nguyên tắc nhận diện và quản lý). https://www.cdc.gov/tb/hcp/clinical-overview/drug-resistant-tuberculosis-disease.html