Cách phòng ngừa bệnh lao phổi theo khuyến cáo của WHO

Lao phổi là một trong những bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, có thể lây lan nhanh trong cộng đồng nếu không được kiểm soát tốt. Tuy nhiên, đây là căn bệnh hoàn toàn có thể phòng ngừa được nếu mỗi người chủ động nâng cao ý thức bảo vệ sức khỏe cho bản thân và những người xung quanh. Trong bài viết này, hãy cùng Phòng khám Bác sĩ Tẩn tìm hiểu những phương pháp hiệu quả nhất để phòng ngừa lao phổi, góp phần xây dựng một cộng đồng khỏe mạnh, an toàn.

Lao phổi lây truyền qua con đường nào?

Lao phổi (pulmonary tuberculosis) là bệnh truyền nhiễm do vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis gây ra, chủ yếu lây qua đường hô hấp.

Người bệnh có thể phát tán vi khuẩn khi ho, hắt hơi, nói chuyện hoặc hát. Lúc này, những hạt nhỏ li ti chứa vi khuẩn (droplet nuclei) với kích thước chỉ 1–5 micron sẽ bay lơ lửng trong không khí. Trong môi trường kín, thiếu thông gió, các hạt này tồn tại lâu hơn, và nếu người khác hít phải, vi khuẩn sẽ xâm nhập vào phổi, từ đó có thể gây bệnh.

Một điểm cần lưu ý: lao tiềm ẩn (latent TB) không lây. Chỉ khi người bệnh ở giai đoạn lao hoạt động tại phổi hoặc họng thì mới có khả năng truyền sang người khác.. 

Triệu chứng thường gặp của bệnh lao phổi

Nhận biết sớm các dấu hiệu thường gặp của bệnh lao phổi đóng vai trò rất quan trọng trong việc phát hiện và điều trị kịp thời. Trong đó, ho kéo dài trên 2 tuần (ho khan, ho có đờm, ho ra máu) là triệu chứng nghi lao quan trọng nhất. Ngoài ra, người mắc bệnh còn có thể có các biểu hiện:

• Gầy sút, kém ăn, mệt mỏi.
• Sốt nhẹ về chiều, sốt kéo dài không rõ nguyên nhân trên 2 tuần.
• Ra mồ hôi đêm.
• Đau ngực, đôi khi khó thở.

Lưu ý: Đôi khi người bệnh được phát hiện bệnh lao phổi khi khám sức khỏe định kỳ mà  không có bất kỳ triệu chứng gì.

Những đối tượng dễ mắc bệnh lao phổi

Không phải ai cũng có nguy cơ mắc lao phổi như nhau. Một số nhóm dưới đây dễ nhiễm bệnh hơn và cần đặc biệt lưu ý để phòng ngừa:

• Người tiếp xúc gần với bệnh nhân: Gia đình hoặc người sống chung thường xuyên hít phải không khí có vi khuẩn lao.
• Nhân viên y tế: Bác sĩ, y tá, nhân viên chăm sóc sức khỏe làm việc trong môi trường điều trị lao – phổi.
• Người có sức đề kháng kém: Người mắc HIV/AIDS, ung thư, bệnh mạn tính, hoặc đang dùng thuốc ức chế miễn dịch.
• Người có lối sống không lành mạnh: Hút thuốc lá, nghiện rượu, ma túy.
• Trẻ em và người già: Đặc biệt là trẻ suy dinh dưỡng, chưa tiêm vắc xin BCG.
• Người sống trong môi trường chật chội, kém thông gió: Khu vực đông đúc làm tăng nguy cơ lây nhiễm.

Vai trò của dự phòng trong kiểm soát bệnh lao

Phòng ngừa luôn là chìa khóa trong cuộc chiến chống lại bệnh lao, nhất là ở những nơi bệnh vẫn còn phổ biến. Dự phòng mang lại nhiều lợi ích quan trọng:

• Ngăn lao tiềm ẩn chuyển thành lao hoạt động: Người nhiễm lao nhưng chưa có triệu chứng (lao tiềm ẩn) nếu được theo dõi và điều trị dự phòng, nguy cơ phát triển thành bệnh lao hoạt động sẽ giảm đáng kể.
• Hạn chế lây lan trong cộng đồng: Khi bệnh nhân lao được phát hiện sớm, điều trị đúng và tuân thủ các biện pháp kiểm soát như thông gió, đeo khẩu trang, che miệng khi ho, khả năng lây truyền vi khuẩn sẽ giảm nhiều.
• Bảo vệ trong môi trường y tế: Thực hiện kế hoạch kiểm soát lây nhiễm (TB-IPC) tại bệnh viện, trạm y tế – bao gồm biện pháp hành chính, môi trường và bảo hộ cá nhân – giúp giảm nguy cơ cho nhân viên y tế, bệnh nhân và ngăn chặn bùng phát dịch.
• Giảm nguy cơ lao kháng thuốc và chi phí điều trị: Nhờ dự phòng hiệu quả, bệnh lao được kiểm soát từ sớm, tránh tình trạng điều trị thất bại hoặc kháng thuốc, đồng thời giảm gánh nặng y tế và chi phí cho xã hội.

Những cách giúp phòng ngừa lao phổi

Phòng ngừa lao phổi không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe cho bản thân mà còn góp phần kiểm soát sự lây lan của bệnh trong cộng đồng. Dưới đây là những biện pháp quan trọng mà bạn nên thực hiện để chủ động ngăn ngừa căn bệnh nguy hiểm này.

Tiêm vaccine BCG đúng lịch

Vaccine BCG (Bacillus Calmette-Guérin) là vaccine chính được sử dụng để phòng ngừa lao. Vaccine được tiêm cho trẻ sơ sinh ngay sau khi sinh, đặc biệt ở những quốc gia có tỷ lệ lao cao. Tiêm ngừa có hiệu quả trong việc giảm nguy cơ mắc lao nặng, đặc biệt là lao màng não và lao ở trẻ em. Vaccine BCG không hoàn toàn bảo vệ chống lại mọi dạng lao, đặc biệt là lao phổi ở người lớn.

Giảm nguy cơ nhiễm lao trong cộng đồng

Giảm nguy cơ nhiễm lao trong cộng đồng đòi hỏi sự phối hợp từ mỗi cá nhân thông qua những thói quen đơn giản nhưng hiệu quả như:

Vệ sinh cá nhân thường xuyên

Giữ vệ sinh cá nhân là cách đơn giản nhưng rất quan trọng để phòng ngừa lao phổi. Vì bệnh chủ yếu lây qua không khí khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc nói chuyện, nên thói quen vệ sinh tốt sẽ giúp hạn chế vi khuẩn phát tán.
Các biện pháp cần thực hiện:

• Che miệng, mũi khi ho hoặc hắt hơi.
• Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng và nước sạch.
• Giữ nhà cửa thoáng khí, vệ sinh bề mặt xung quanh.
• Đeo khẩu trang khi ở nơi đông người hoặc tiếp xúc với bệnh nhân.
• Tránh tiếp xúc gần với người mắc lao chưa điều trị.
• Duy trì lối sống lành mạnh: ăn uống đủ chất, ngủ đủ giấc, tập luyện đều đặn.

Hạn chế tiếp xúc với người bệnh

Tránh tiếp xúc gần với bệnh nhân lao phổi là cách quan trọng để ngăn ngừa lây nhiễm, nhất là khi người bệnh có triệu chứng như ho, khạc đờm.
Các biện pháp cần lưu ý:

• Giữ khoảng cách an toàn 1–2 mét, đặc biệt trong không gian kín.
• Hạn chế bắt tay, ôm hôn hay các tiếp xúc trực tiếp không cần thiết.
• Sắp xếp cho bệnh nhân ở phòng riêng, có cửa sổ và thông gió tốt.
• Đảm bảo không gian sống luôn thoáng khí, nhiều ánh sáng.
• Rửa tay bằng xà phòng hoặc dung dịch sát khuẩn ngay sau khi tiếp xúc với bệnh nhân hay đồ dùng của họ.

Đeo khẩu trang

Đeo khẩu trang là biện pháp đơn giản nhưng rất cần thiết để bảo vệ bản thân khi tiếp xúc với bệnh nhân lao phổi, đặc biệt trong môi trường kín hoặc khi chăm sóc người bệnh. Khẩu trang y tế 3 lớp nên được sử dụng, đeo kín mũi và miệng, đồng thời thay mới sau 4–6 giờ hoặc khi bị ẩm. 

Khám sức khỏe định kỳ

Khám sức khỏe định kỳ là một trong những biện pháp quan trọng giúp phát hiện sớm các vấn đề về sức khỏe, bao gồm các bệnh lý về phổi như lao phổi. Việc kiểm tra sức khỏe định kỳ giúp phát hiện sớm những dấu hiệu của bệnh, từ đó có phương pháp điều trị và phòng ngừa kịp thời. Đặc biệt đối với bệnh lao phổi, việc phát hiện sớm giúp điều trị hiệu quả và tránh lây lan cho cộng đồng.
Lợi ích của việc khám sức khỏe định kỳ trong phòng ngừa lao phổi:

• Phát hiện sớm: Việc phát hiện sớm các dấu hiệu của lao phổi giúp điều trị kịp thời và hiệu quả, ngăn ngừa biến chứng.
• Giảm nguy cơ lây lan: Phát hiện và điều trị lao sớm giúp giảm nguy cơ lây lan cho người khác, đặc biệt trong môi trường cộng đồng.
• Cải thiện chất lượng cuộc sống: Việc kiểm tra và điều trị kịp thời giúp bệnh nhân phục hồi nhanh chóng và duy trì sức khỏe tốt.

Cải thiện điều kiện sinh hoạt và môi trường

Bạn có thể tham khảo những biện pháp sau để giữ không gian sống và làm việc luôn an toàn, thoáng khí.

Tăng cường thông gió tự nhiên nơi ở và nơi làm việc

Thông gió tự nhiên tốt là biện pháp quan trọng để giảm nguy cơ lây nhiễm lao phổi. Việc mở cửa sổ, cửa thông gió, sử dụng giếng trời hay hành lang thoáng khí giúp không khí lưu thông, làm loãng các hạt chứa vi khuẩn lao trong không khí. WHO cũng khuyến cáo cần kết hợp thông gió tự nhiên, cơ học và lọc không khí để hạn chế lây truyền lao.

Hạn chế sống trong môi trường kín, đông đúc

Không gian chật hẹp, kém thông gió như phòng nhỏ, phòng họp kín hoặc nơi tập trung đông người dễ làm tích tụ vi khuẩn lao, tăng nguy cơ lây nhiễm. Vì vậy, nên ưu tiên không gian mở, giữ khoảng cách hợp lý và tránh tụ tập nơi không thông thoáng. Ở các cơ sở có nguy cơ cao như bệnh viện, nhà tù hay ký túc xá, việc tăng cường thông gió và áp dụng hệ thống lọc không khí là rất cần thiết.

Giữ gìn vệ sinh nhà cửa

Không gian sống sạch sẽ giúp giảm nguy cơ lây bệnh. Cần lau chùi, khử khuẩn thường xuyên các bề mặt tiếp xúc chung như tay nắm cửa, bàn ghế, thiết bị dùng chung. Phòng bệnh nhân nên có cửa sổ mở để luôn thoáng khí. Đồ dùng cá nhân của bệnh nhân như chăn, ga, quần áo nên giặt bằng nước nóng và phơi dưới ánh nắng mặt trời để tiêu diệt vi khuẩn.

Giảm nguy cơ chuyển từ nhiễm lao sang bệnh lao

Sàng lọc và điều trị lao tiềm ẩn 

Người thuộc nhóm nguy cơ cao, như tiếp xúc gần với bệnh nhân lao hoạt động, người nhiễm HIV hay có hệ miễn dịch yếu, nên được sàng lọc sớm. Việc này giúp loại trừ lao đang hoạt động và phát hiện lao tiềm ẩn. 
Nếu có LTBI, bác sĩ sẽ chỉ định điều trị dự phòng bằng thuốc phù hợp. WHO và CDC khuyến nghị các phác đồ ngắn ngày (dùng rifamycin hoặc isoniazid trong vài tháng) để tăng hiệu quả và giúp người bệnh dễ hoàn thành liệu trình.

Tuân thủ điều trị dự phòng lao tiềm ẩn

Điều quan trọng là người bệnh cần dùng thuốc đúng liều và đủ thời gian. Nếu bỏ dở giữa chừng, nguy cơ chuyển thành lao hoạt động vẫn cao. Để hỗ trợ tuân thủ tốt hơn, bác sĩ thường cung cấp hướng dẫn rõ ràng, hỗ trợ tâm lý – xã hội, theo dõi tác dụng phụ và ưu tiên phác đồ ngắn ngày để giảm gánh nặng cho người bệnh.

Tăng cường sức khỏe

Việc tăng cường sức đề kháng là rất quan trọng để giúp cơ thể phòng chống bệnh tật, đặc biệt là lao phổi. Một số biện pháp giúp tăng cường sức đề kháng, bảo vệ cơ thể khỏi nguy cơ nhiễm lao khi tiếp xúc với bệnh nhân:

• Duy trì chế độ ăn uống cân bằng và giàu dinh dưỡng, uống đủ nước.
• Duy trì thói quen tập thể dục đều đặn.
• Ngủ đủ giấc và giảm căng thẳng.
• Giữ gìn vệ sinh cá nhân.
• Hạn chế tiếp xúc với các yếu tố gây suy giảm miễn dịch như rượu bia, thuốc lá, căng thẳng kéo dài,...
• Tiêm phòng vắc xin.
• Theo dõi sức khỏe định kỳ.

Câu hỏi thường gặp

Tiêm vắc-xin BCG bảo vệ được bao lâu và có cần tiêm nhắc?

BCG thường được tiêm cho trẻ sơ sinh để giảm nguy cơ mắc các thể lao nặng như lao màng não, lao rải rác. Hiệu quả bảo vệ với lao phổi kéo dài khoảng 10–15 năm nhưng giảm dần theo thời gian. Hiện chưa có khuyến cáo quốc tế về tiêm nhắc lại, chỉ cân nhắc ở vùng nguy cơ cao.

Có nên làm xét nghiệm tầm soát lao định kỳ? Thời điểm nào?    

WHO khuyến nghị sàng lọc thường xuyên cho nhóm nguy cơ cao: người tiếp xúc gần bệnh nhân lao, người nhiễm HIV, nhân viên y tế, người sống/làm việc trong môi trường đông đúc. Thời điểm cần tầm soát là khi có triệu chứng nghi ngờ (ho kéo dài, sốt, sụt cân, đổ mồ hôi đêm), sau khi tiếp xúc với ca bệnh, hoặc định kỳ ở nhóm nguy cơ. Với phụ nữ mang thai ở vùng dịch cao, cũng nên được sàng lọc.

Điều trị dự phòng INH/3HP là gì và áp dụng cho đối tượng nào?

• INH (isoniazid): thuốc dự phòng lao tiềm ẩn, dùng đơn lẻ 6–9 tháng.
• 3HP: phác đồ mới, kết hợp Isoniazid + Rifapentine, uống hàng tuần trong 3 tháng. Ưu điểm: ngắn ngày, dễ tuân thủ, hiệu quả cao.

Đối tượng: người tiếp xúc gần bệnh nhân lao hoạt động, người nhiễm HIV, trẻ nhỏ, người suy giảm miễn dịch hoặc có nguy cơ cao tiến triển bệnh.

Khẩu trang y tế hay N95 thì tôi nên chọn loại nào?

Khẩu trang y tế (surgical mask) chủ yếu ngăn giọt lớn, bảo vệ người khác nếu người đeo có ho/hắt hơi, và giảm rủi ro lây do những tình huống tiếp xúc gần. 

Mặt nạ N95 là khẩu trang lọc hạt siêu nhỏ có độ kín khít mặt cao hơn, hiệu quả tốt hơn trong phòng chống các mầm bệnh truyền qua đường không khí như Mycobacterium tuberculosis, đặc biệt trong môi trường y tế, phòng khám hoặc khi tiếp xúc trực tiếp với bệnh nhân nghi lao.

Nếu bạn không ở trong môi trường rủi ro cao (ví dụ ở nhà, ngoài đường, không tiếp xúc gần ca lao), khẩu trang y tế thường đủ; trong bệnh viện, khi chăm sóc người lao phổi, hoặc nơi thông gió kém thì ưu tiên N95.

Phụ nữ mang thai phòng lao như thế nào?    

WHO khuyến nghị sàng lọc lao bệnh và lao tiềm ẩn cho thai phụ ở vùng nguy cơ cao. Nếu phát hiện lao hoạt động, cần điều trị ngay vì nguy cơ bệnh nặng cho mẹ và bé lớn hơn tác dụng phụ thuốc. Với lao tiềm ẩn, có thể trì hoãn điều trị sau sinh nếu nguy cơ thấp; nhưng nếu mẹ có HIV hoặc nguy cơ tiến triển cao, có thể bắt đầu ngay trong thai kỳ.

Hy vọng qua bài viết này, bạn đã nắm rõ hơn về các triệu chứng cũng như tầm quan trọng của việc phòng ngừa lao phổi. Nếu bạn đang có những dấu hiệu nghi ngờ hoặc muốn được tư vấn, kiểm tra sức khỏe chuyên sâu, hãy liên hệ ngay với Phòng khám Lao Phổi Bác sĩ Tẩn. Với đội ngũ bác sĩ tận tâm và hệ thống trang thiết bị hiện đại, chúng tôi cam kết mang đến cho bạn sự chăm sóc y tế an toàn, hiệu quả.

Chủ động thăm khám hôm nay để bảo vệ sức khỏe ngày mai!

Link tham khảo:

• https://www.cdc.gov/tb/causes/index.html
• https://www.who.int/publications/i/item/9789240055889
• https://multimedia.3m.com/mws/media/2048279O/surgical-masks-standard-n95s-surgical-n95s-a-comparison.pdf