Cha mẹ cần lưu ý gì khi cho trẻ tiêm ngừa lao phổi?

Tiêm ngừa lao phổi là một trong những biện pháp phòng bệnh hiệu quả nhất, đặc biệt ở trẻ nhỏ. Dưới đây, Phòng khám Lao phổi BS.CKII. Nguyễn Văn Tẩn sẽ hướng dẫn chi tiết về thời điểm tiêm, đối tượng tiêm, cách chăm sóc sau tiêm và những lưu ý quan trọng, giúp phụ huynh yên tâm hơn khi đưa con đi tiêm.

Tiêm ngừa lao phổi là gì?

Tiêm ngừa lao phổi bằng vắc xin BCG (Bacille Calmette–Guérin) là biện pháp đưa vào cơ thể một chủng vi khuẩn lao đã được làm giảm độc lực để kích hoạt hệ miễn dịch, giúp cơ thể hình thành khả năng bảo vệ trước bệnh lao, đặc biệt là các thể lao nặng như lao kê và lao màng não ở trẻ nhỏ.

Vắc xin BCG đã được sử dụng hơn 80 năm và hiện là một trong những vắc xin phổ biến nhất trên thế giới. Tại nhiều quốc gia, bao gồm Việt Nam, hơn 80% trẻ sơ sinh đều được tiêm BCG trong chương trình tiêm chủng mở rộng.

Tuy mang lại hiệu quả cao trong việc ngăn ngừa các thể lao nặng, BCG không thể phòng ngừa hoàn toàn việc nhiễm lao lần đầu, cũng như không ngăn được tình trạng lao tiềm ẩn tái hoạt động vốn là nguồn lây truyền chính trong cộng đồng. Vì vậy, tác động của vắc xin BCG lên việc giảm lây lan bệnh lao vẫn còn hạn chế.

Vắc xin BCG hoạt động như thế nào?

Vắc xin BCG “huấn luyện” hệ miễn dịch bằng cách đưa vào cơ thể một chủng vi khuẩn lao đã được làm yếu. Khi tiếp xúc với tác nhân này, cơ thể tạo ra phản ứng miễn dịch an toàn, giúp nhận diện và tấn công vi khuẩn lao thật nếu gặp phải sau này. Nhờ vậy, trẻ nhỏ đặc biệt là nhóm nguy cơ cao được bảo vệ tốt hơn trước các dạng lao nặng.

Hiệu quả bảo vệ của BCG có thể kéo dài nhiều năm, một số nghiên cứu ghi nhận thời gian miễn dịch lên đến khoảng 10 năm. Tuy nhiên, mức độ bảo vệ thay đổi tùy từng vùng dịch tễ và từng nhóm dân số.

Mặc dù hiệu quả với các thể lao nặng rất rõ ràng, BCG vẫn có giới hạn:

• Không ngăn được hoàn toàn việc nhiễm lao ban đầu.
• Không bảo vệ chắc chắn trước tình trạng lao phổi tiềm ẩn tái hoạt động ở người lớn vốn là nguồn lây nhiễm chính trong cộng đồng.

Lợi ích khi tiêm vắc-xin phòng lao

BCG mang lại lợi ích lớn nhất cho trẻ nhỏ, giúp giảm nguy cơ mắc các thể lao cực kỳ nguy hiểm như lao màng não và lao kê – những dạng bệnh có tỷ lệ tử vong cao nếu không điều trị kịp thời.
Nhiều nghiên cứu ghi nhận:

• Ở trẻ dưới 5 tuổi, BCG giảm khoảng 37% nguy cơ mắc bệnh lao nói chung.
• Ở trẻ dưới 3 tuổi, hiệu quả phòng lao phổi đạt khoảng 42%.

Những con số này cho thấy tác dụng bảo vệ đáng kể trong giai đoạn trẻ dễ tổn thương nhất.
Tại các quốc gia có tỷ lệ lao cao – bao gồm Việt Nam – BCG đóng vai trò quan trọng trong chương trình tiêm chủng sơ sinh, góp phần giảm tỷ lệ bệnh nặng và tử vong ở trẻ nhỏ.

Ngoài mục tiêu chính là phòng lao, BCG còn được ghi nhận có khả năng tăng cường đáp ứng miễn dịch tổng quát, giúp cơ thể phản ứng tốt hơn với một số loại nhiễm khuẩn khác. Tuy nhiên, lợi ích này vẫn đang được tiếp tục nghiên cứu và chưa được xem là chỉ định chính thức.

Thời điểm phù hợp nhất để tiêm ngừa lao phổi

Theo khuyến cáo của Bộ Y tế, trẻ nên được tiêm vắc xin BCG trong giai đoạn từ 1 tháng đến 1 năm tuổi. Tuy nhiên, với những trẻ sơ sinh khỏe mạnh, không phải theo dõi đặc biệt, mũi BCG thường được thực hiện ngay trong 24 giờ đầu sau sinh.

Đối với trẻ sinh non, thiếu cân hoặc đang cần chăm sóc đặc biệt, việc tiêm có thể trì hoãn để đảm bảo an toàn. Dù vậy, cha mẹ vẫn nên cho trẻ tiêm BCG càng sớm càng tốt ngay khi sức khỏe ổn định, nhằm giảm nguy cơ mắc các thể lao nặng.

Ai nên tiêm và ai không nên tiêm BCG?

Vắc-xin phòng ngừa lao được dùng cho tất cả mọi người (chưa có phản ứng với Tuberculine). Ở những nước có nguồn lây nhiễm lao cao thì nên tiêm chủng BCG càng sớm càng tốt.
Các trường hợp cần tạm hoãn tiêm gồm:

• Trẻ suy dinh dưỡng nặng hoặc thiếu cân.
• Trẻ đang mắc bệnh cấp tính hoặc vừa hồi phục sau bệnh.
• Trẻ có bệnh lý da liễu đang tiến triển.

Các trường hợp chống chỉ định, không nên tiêm BCG:

• Người bị ung thư hoặc mắc một số bệnh mạn tính như viêm thận mạn, hội chứng thận hư, suy tim…
• Người có hệ miễn dịch suy giảm nặng, bao gồm người đang dùng thuốc ức chế miễn dịch hoặc đang chuẩn bị ghép tạng.
• Trẻ em hoặc người lớn nhiễm HIV có triệu chứng rõ rệt; BCG có thể gây nguy cơ nhiễm trùng toàn thân ở nhóm này.
• Phụ nữ mang thai, vì BCG là vắc xin sống giảm độc lực, không được khuyến cáo sử dụng trong thai kỳ.

Tiêm phòng cho trẻ muộn ảnh hưởng như thế nào?

Nếu trẻ không được tiêm BCG sớm, nguy cơ mắc bệnh lao – đặc biệt trong những tháng đầu đời – sẽ cao hơn, vì hệ miễn dịch của trẻ còn non nớt và dễ bị tấn công bởi vi khuẩn lao.
Trong trường hợp trẻ đã được xác định nhiễm lao, việc tiêm BCG không còn cần thiết. Ngoài ra, khi tiêm sau 1 tuổi, trẻ có thể gặp phản ứng mạnh tại chỗ tiêm hơn so với khi được tiêm đúng thời điểm khuyến cáo.

Những điều cần lưu ý sau tiêm

Các phản ứng sau khi tiêm

Sau khi tiêm ngừa lao phổi, hầu hết trẻ đều có phản ứng tại chỗ tiêm. Đây là biểu hiện bình thường cho thấy cơ thể đang tạo miễn dịch. Ngay sau tiêm thường xuất hiện một nốt nhỏ, hơi đỏ hoặc sưng nhẹ và sẽ giảm trong vòng khoảng 30 phút. Sau 1–2 tuần, tại vị trí tiêm có thể hình thành một vết loét nhỏ; vết này sẽ tự khô, lành và để lại sẹo khoảng 5 mm. Dấu sẹo này là minh chứng cho thấy cơ thể đã đáp ứng với vắc xin.

Các phản ứng nặng rất hiếm gặp, nhưng vẫn có thể xảy ra ở những người có hệ miễn dịch suy yếu. Một số tác dụng phụ có thể gồm: sốt nhẹ, sưng hạch, áp-xe tại chỗ tiêm hoặc viêm hạch mủ. Những biến chứng nghiêm trọng hơn như nhiễm trùng BCG lan tỏa, viêm tủy… xuất hiện cực kỳ hiếm, với tỷ lệ khoảng 1/1.000.000 trường hợp.

Xử lý các trường hợp phản ứng sau tiêm

Sau khi tiêm, hầu hết phản ứng của trẻ đều nhẹ và tự khỏi, vì vậy cha mẹ có thể yên tâm chăm sóc tại nhà nếu không có dấu hiệu bất thường.

• Chăm sóc chung: Cho trẻ bú mẹ hoặc uống nước nhiều hơn, bế và quan sát trẻ thường xuyên. Tránh chạm hoặc đè lên vị trí tiêm để hạn chế đau và kích ứng.
• Sốt nhẹ (dưới 38,5°C): Trẻ chỉ cần uống nhiều nước, ăn uống bình thường và nằm nơi thoáng mát. Đây là phản ứng thường gặp và sẽ tự giảm.
• Phản ứng tại chỗ: Vùng tiêm có thể đỏ, sưng, đau hoặc sưng lan nhẹ quanh chỗ tiêm trong 3 ngày đầu. Những biểu hiện này thường biến mất trong vài ngày đến một tuần. Có thể dùng thuốc giảm đau theo hướng dẫn của nhân viên y tế nếu trẻ khó chịu.
• Đau khớp: Trẻ đôi khi bị đau các khớp nhỏ, kéo dài vài ngày đến tối đa khoảng 10 ngày. Đa phần sẽ tự khỏi; nếu cần, có thể dùng thuốc giảm đau theo chỉ định.
• Viêm hạch bạch huyết (bao gồm viêm hạch có mủ): Xuất hiện 1 hạch sưng > 1,5 cm hoặc có lỗ rò ở hạch, thường gặp trong 2–6 tháng sau tiêm BCG và xảy ra ở cùng bên chỗ tiêm (thường là nách). Phần lớn trường hợp tự lành, không cần điều trị. Nếu hạch dính vào da hoặc rò mủ, cha mẹ nên đưa trẻ đến cơ sở y tế để được dẫn lưu và điều trị tại chỗ.
• Bầm tím hoặc chảy máu do giảm tiểu cầu: Thường nhẹ và tự khỏi. Trường hợp nặng hơn cần được bác sĩ thăm khám để dùng steroid hoặc truyền tiểu cầu.
• Trường hợp nặng: Nếu trẻ có dấu hiệu bất thường nghiêm trọng hoặc biến chứng sau tiêm, cần đưa đến cơ sở y tế ngay lập tức để được xử trí kịp thời.

Câu hỏi thường gặp

Tiêm ngừa lao phổi bao nhiêu tiền?

Tại các cơ sở tiêm chủng dịch vụ, vắc xin BCG phòng lao thường có mức giá khoảng 80.000 – 155.000 đồng/mũi, tùy theo từng đơn vị. Riêng trong Chương trình Tiêm chủng Mở rộng, trẻ được tiêm miễn phí tại trạm y tế xã/phường hoặc trung tâm y tế quận/huyện.

Người lớn có tiêm phòng lao được không?

Vắc xin BCG không được khuyến cáo cho người trưởng thành, đặc biệt là từ 16 tuổi trở lên, do hiệu quả bảo vệ không cao. Tuy vậy, một số nhóm từ 16–35 tuổi có nguy cơ phơi nhiễm cao – như nhân viên y tế hoặc người làm việc trong môi trường tiếp xúc nhiều với bệnh nhân lao – có thể được bác sĩ chỉ định tiêm tùy trường hợp.

Tiêm phòng lao cho người lớn ở đâu?

Người lớn có nhu cầu tiêm theo chỉ định có thể đến các trung tâm tiêm chủng dịch vụ như VNVC, Vinmec, hoặc các bệnh viện và phòng khám có cung cấp vắc xin BCG. Tại đây, bạn sẽ được đánh giá nguy cơ và tư vấn trước khi tiêm.

Tiêm phòng lao cho trẻ sơ sinh ở đâu?

Lựa chọn 1: Miễn phí theo Chương trình Tiêm chủng Mở rộng

• Trạm y tế xã/phường
• Trung tâm y tế quận/huyện
• Các cơ sở y tế có triển khai tiêm chủng sau sinh

Lựa chọn 2: Tiêm chủng dịch vụ (Có phí)

• Bệnh viện tư nhân hoặc bệnh viện quốc tế (như Vinmec)
• Hệ thống trung tâm tiêm chủng uy tín (VNVC, Long Châu, MEDLATEC…)
• Các phòng khám chuyên khoa nhi

Việc tiêm ngừa lao phổi đóng vai trò then chốt trong việc phòng bệnh lao. Nếu bạn muốn được tư vấn trực tiếp, đánh giá tình trạng sức khỏe và tiêm phòng an toàn, hãy liên hệ ngay với Phòng khám Lao phổi BS.CKII. Nguyễn Văn Tẩn để được chăm sóc chuyên nghiệp và tận tâm.

Link tham khảo:

• https://hcdc.vn/hoidap/index/chitiet/0fd98ea5fa10fe4ee4f4d0881298593c
• https://www.who.int/teams/health-product-policy-and-standards/standards-and-specifications/norms-and-standards/vaccines-quality/bcg