Tìm hiểu lịch sử bệnh lao phổi và tác động xã hội của căn bệnh
Tác giả: BS.CKII Nguyễn Văn Tẩn
03/09/2025
Bạn có biết bệnh lao phổi từng được gọi là “cái chết trắng” trong lịch sử? Cùng Phòng khám Lao phổi BS.CKII. Nguyễn Văn Tẩn tìm hiểu lịch sử bệnh lao phổi qua từng thời kỳ để hiểu rõ nguyên nhân, phương pháp điều trị trong từng giai đoạn và ảnh hưởng văn hóa của căn bệnh này.
Lao phổi trong lịch sử cổ đại
Bệnh lao phổi (TB) là một trong những căn bệnh cổ xưa nhất của loài người. Các xác ướp Ai Cập cổ đại đã cho thấy dấu hiệu lao cột sống, chứng tỏ bệnh đã tồn tại từ hàng nghìn năm trước.[1]
Trong y học Hy Lạp cổ đại, bác sĩ Hippocrates mô tả một căn bệnh gọi là “consumption” (tiêu hủy, hao mòn), khiến người bệnh ngày càng gầy yếu, ho ra máu có thể chính là lao phổi.
Dù chưa biết nguyên nhân, người xưa đã nhận ra các biểu hiện điển hình: ho kéo dài, giảm cân, mất sức, ho ra máu. Điều kiện sống chật hẹp, thiếu thông khí và đông đúc cũng tạo điều kiện cho bệnh lây lan, mặc dù khái niệm về vi khuẩn hay truyền nhiễm chưa tồn tại.
Những phát hiện khảo cổ sau này xác nhận TB là một căn bệnh rất cổ xưa và biểu hiện rõ rệt, đặt nền tảng cho nghiên cứu y học về lao trong các thời kỳ sau.
Xác ướp Ai Cập hé lộ lao cột sống, chứng tỏ bệnh lao đã tồn tại hàng nghìn năm
Lao phổi thời Trung Cổ và Phục Hưng
Trong thời Trung Cổ và thời kỳ Phục Hưng, một dạng lao ngoài phổi điển hình là viêm hạch cổ (scrofula) được ghi nhận phổ biến. Ở Anh và Pháp, căn bệnh này được gọi là “King’s evil” (bệnh ác của vua), và người ta tin rằng chỉ cần “chạm vương quyền” (touch of the king) thì bệnh có thể được chữa khỏi.
Một số bác sĩ thời đó bắt đầu nhận thức về bản chất lây lan của bệnh. Ví dụ, bác sĩ Ý Girolamo Fracastoro (thế kỷ 16) đề xuất rằng căn bệnh này có thể truyền từ người sang người.
Trong y học thời kỳ này, lao phổi thường được mô tả bằng thuật ngữ “phthisis” hoặc “consumption”, miêu tả người bệnh ngày càng gầy yếu, ho kéo dài và hao mòn sức khỏe.
Tuy nhiên, phương pháp điều trị vẫn dựa nhiều vào quan niệm cổ xưa: nghỉ ngơi, chế độ ăn uống đầy đủ, và nghỉ dưỡng tại các vùng có khí hậu tốt, vì chưa có khái niệm về kháng sinh hay chẩn đoán chính xác.
Trong thời Trung Cổ và thời kỳ Phục Hưng, người ta tin rằng tiếp xúc với vua sẽ giúp chữa khỏi một dạng lao ngoài phổi
Lao phổi thời cận đại (thế kỷ XIX – đầu XX)
Trong suốt thế kỷ XIX, đặc biệt trong thời kỳ Cách mạng Công nghiệp ở Châu Âu, bệnh lao phổi (TB) bùng phát mạnh do điều kiện sống cực kỳ kém: nhà cửa chật hẹp, thiếu thông khí và vệ sinh không đảm bảo. Những yếu tố này đã làm tăng nguy cơ lây truyền bệnh một cách đáng kể.
Năm 1882, Robert Koch công bố phát hiện vi khuẩn lao (Mycobacterium tuberculosis) một bước ngoặt lớn trong lịch sử y học. Đây là lần đầu tiên nguyên nhân truyền nhiễm của bệnh được xác định rõ ràng, chuyển từ nghi ngờ sang bằng chứng khoa học.
Trước và sau phát hiện của Koch, ngành y học bắt đầu hình thành các bệnh viện và trại dưỡng bệnh (sanatorium) dành cho bệnh nhân lao. Phương pháp điều trị chủ yếu lúc đó dựa trên nghỉ dưỡng, không khí núi trong lành và chế độ ăn uống đầy đủ.
Trong thế kỷ XIX, lao còn được gọi là “white plague” (Cái chết trắng) vì tỷ lệ tử vong cao và tác động sâu rộng đến xã hội.
Việc xác định TB là một bệnh truyền nhiễm chứ không phải do yếu hàn hay “khí xấu” đã mở đường cho các bước tiến tiếp theo: phát triển thử nghiệm vắc-xin, nghiên cứu thuốc kháng lao và xây dựng các chương trình y tế cộng đồng nhằm kiểm soát bệnh.
Chân dung ông Robert Koch - bác sĩ phát hiện ra vi khuẩn lao
Lao phổi trong y học hiện đại
Sau khi Robert Koch phát hiện vi khuẩn gây bệnh lao năm 1882, y học bước vào giai đoạn phát triển các phương pháp chẩn đoán và phòng ngừa khoa học.
Các xét nghiệm như test tuberculin (Pirquet, Mantoux) ra đời nhằm phát hiện nhiễm lao tiềm ẩn, giúp sàng lọc người có nguy cơ trước khi bệnh tiến triển.
Vắc-xin BCG (Bacille Calmette‑Guérin) được phát triển và sử dụng rộng rãi từ thế kỷ XX, đặc biệt hiệu quả trong phòng một số thể lao nặng ở trẻ em.
Thuốc kháng lao lần lượt ra đời, bao gồm Streptomycin, Isoniazid, Rifampicin, biến lao từ căn bệnh gần như “chết người” trở thành bệnh có khả năng chữa được.
Các chiến lược phòng chống hiện đại hiện nay bao gồm:
Sàng lọc chủ động bằng kỹ thuật hiện đại: chụp X-quang, xét nghiệm đờm, chẩn đoán phân tử.
Phát hiện và quản lý bệnh nhân lao kháng thuốc, đặc biệt lao đa kháng thuốc (MDR-TB) và lao kháng thuốc rộng rãi (XDR-TB). Ở Việt Nam, vẫn còn hơn 40% người mắc lao chưa được phát hiện kịp thời.
Dù y học hiện đại đã tiến bộ vượt bậc, lao vẫn là một gánh nặng y tế toàn cầu, chịu ảnh hưởng của các yếu tố kinh tế – xã hội, đặc biệt ở những cộng đồng có điều kiện sống khó khăn và thiếu tiếp cận y tế đầy đủ.
Tác động xã hội và văn hóa
Từ xưa đến nay, bệnh lao phổi (TB – Tuberculosis) luôn gắn liền với các vấn đề xã hội lớn như sang chấn kinh tế, phân biệt xã hội và stigma (kỳ thị xã hội) vì bệnh có thể lây truyền, kéo dài và khó điều trị. Trong lịch sử, TB từng được gọi là “white plague” (Cái chết trắng) bởi tỷ lệ tử vong cao và tác động sâu rộng đến cộng đồng.
Bệnh lao không chỉ ảnh hưởng sức khỏe cá nhân mà còn ảnh hưởng tới gia đình và cộng đồng. Ở Việt Nam, thống kê cho thấy sau khi chẩn đoán mắc TB, 21% hộ gia đình rơi xuống dưới mức nghèo, gây tác động kinh tế nghiêm trọng.
Về văn hóa và nghệ thuật, TB từng là chủ đề xuất hiện trong thơ ca, tiểu thuyết và hội họa, mô tả người bệnh gầy gò, hao mòn, thậm chí nằm liệt giường. Nghiên cứu ghi nhận rằng “bệnh nhân gầy gò hoặc hình dáng như bộ xương… cơ thể suy yếu hoặc không vận động được”.
Trong lịch sử châu Âu và Mỹ, TB còn gắn với khái niệm nhân phẩm và đạo đức: người mắc TB đôi khi bị xem là yếu đuối, không đủ sức khỏe, hoặc bị loại ra khỏi cộng đồng bình thường, dẫn tới sự cô lập xã hội.
Các cơ sở cách ly và sanatorium (trại dưỡng bệnh) được xây dựng từ cuối thế kỷ XIX vừa để điều trị vừa để cách ly bệnh nhân khỏi cộng đồng, phản ánh tác động xã hội sâu sắc của TB.
Ở Việt Nam hiện đại, mặc dù y học đã tiến bộ, TB vẫn là gánh nặng xã hội: số người mắc và tử vong còn cao, người bệnh phải đối mặt với chi phí điều trị, mất thu nhập và kỳ thị xã hội. Ví dụ, năm 2021, ước tính hơn 14.200 người tử vong do TB tại Việt Nam.
Ngoài ra, TB còn ảnh hưởng đến hoạch định y tế và chiến lược phòng chống bệnh. “Ngày thế giới phòng chống lao” (24/3) được tổ chức hằng năm nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng, giảm kỳ thị xã hội và khuyến khích phòng bệnh.
Nhìn lại lịch sử bệnh lao phổi, từ cổ đại đến hiện đại, bạn sẽ thấy tầm quan trọng của việc phát hiện và điều trị kịp thời. Nếu bản thân bạn hoặc người thân trong gia đình đang có những triệu chứng của bệnh lao phổi, hãy đặt lịch thăm khám tại Phòng khám Lao phổi BS.CKII. Nguyễn Văn Tẩnđể được chẩn đoán chính xác và điều trị kịp thời nhằm bảo vệ sức khỏe của bạn và gia đình.
Thông tin này chỉ có tính tham khảo, không dùng để thay thế ý kiến tham vấn của chuyên viên Y tế. Bệnh nhân phải được bác sĩ thăm khám, chẩn đoán và điều trị y tế chuyên môn. Bác sĩ CKII Nguyễn Văn Tẩn: 0916 93 63 53 - 0913 80 50 82
