Bệnh lao phổi: Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị

Bệnh lao phổi là một trong những bệnh truyền nhiễm phổ biến nhất trên toàn cầu, do vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis gây ra. Khi không được phát hiện và điều trị kịp thời, bệnh có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe. Bài viết này sẽ cung cấp thông tin chi tiết về nguyên nhân gây bệnh, các triệu chứng điển hình và các phương pháp điều trị hiệu quả, giúp người đọc hiểu rõ hơn về bệnh lao phổi và cách thức quản lý bệnh này.

Bệnh lao phổi là gì?

Lao phổi là một bệnh nhiễm trùng ở phổi do vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis gây ra. Đây là dạng lao phổ biến nhất, chiếm khoảng 85% tổng số ca mắc lao, theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Vi khuẩn lao xâm nhập vào phổi qua đường hô hấp, gây viêm nhiễm và tổn thương mô phổi.

Nguyên nhân mắc bệnh lao phổi

Bệnh lao phổi chủ yếu do vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis gây ra, một loại vi khuẩn chuyên nhiễm vào phổi nhưng cũng có thể ảnh hưởng đến các bộ phận khác của cơ thể. 

Các nguyên nhân chính dẫn đến việc nhiễm bệnh này bao gồm:

• Tiếp xúc gần với người bệnh lao hoạt động: Khi người bệnh lao ho hoặc hắt hơi, họ có thể phát tán các giọt li ti chứa vi khuẩn lao vào không khí. Những người xung quanh hít phải không khí này có thể bị nhiễm bệnh.
• Hệ miễn dịch yếu: Người có hệ miễn dịch yếu, như bệnh nhân HIV/AIDS, người đang điều trị ung thư, hoặc những người sử dụng corticosteroid lâu dài, người bị bệnh đái tháo đường… có nguy cơ cao hơn mắc bệnh lao.
• Sống hoặc làm việc trong môi trường nguy cơ cao: Các môi trường như nhà tù, viện dưỡng lão, hoặc bệnh viện, nơi mà mật độ người cao và các điều kiện sống chật chội, làm tăng khả năng lây lan của bệnh.
• Thiếu dinh dưỡng: Dinh dưỡng kém làm suy yếu hệ miễn dịch và tăng nguy cơ nhiễm bệnh lao, đặc biệt ở trẻ em và người cao tuổi.
• Hút thuốc lá và sử dụng rượu bia: Người hút thuốc lá có nguy cơ mắc lao cao hơn 2,5 lần so với người không hút thuốc. Trong đó, rượu bia làm suy yếu chức năng phổi và hệ miễn dịch, tăng nguy cơ nhiễm trùng lao.
• Tiền sử bệnh lao: Những người từng mắc lao trước đây có thể có vi khuẩn nằm yên trong cơ thể và có thể hoạt động trở lại nếu hệ miễn dịch bị suy yếu.

Triệu chứng của bệnh lao phổi

Lao phổi là một bệnh tiến triển chậm, thường có biểu hiện mờ nhạt trong giai đoạn đầu, khiến nhiều người không nhận ra mình bị nhiễm bệnh. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khoảng 60% bệnh nhân lao phổi có triệu chứng hô hấp rõ ràng, trong khi một số trường hợp có thể chỉ có triệu chứng toàn thân không đặc hiệu. Sau đây là một số triệu chứng của bệnh lao phổi:

• Ho kéo dài trên 2 tuần (ho khan, ho có đờm, ho ra máu) là triệu chứng nghi lao quan trọng nhất. 

• Gầy sút, kém ăn, mệt mỏi.
•  Sốt nhẹ về chiều, sốt kéo dài không rõ nguyên nhân trên 2 tuần.
• Ra mồ hôi đêm.
• Đau ngực, đôi khi khó thở.

Cách chẩn đoán bệnh lao phổi

Nếu người bệnh có những triệu chứng trên nhưng vẫn còn nghi ngờ về tình trạng, dưới đây là những phương pháp phổ biến giúp xác định chính xác để đưa ra hướng điều trị kịp thời.

Xét nghiệm đờm

Xét nghiệm đờm là phương pháp chủ yếu để xác định bệnh lao phổi. Người bệnh sẽ được hướng dẫn khạc đờm vào bình sạch, sau đó mẫu đờm sẽ được phân tích bằng:

• Nhuộm Ziehl-Neelsen để tìm vi khuẩn lao (AFB – Acid-fast Bacilli).
   
• Nuôi cấy đờm nhằm xác định vi khuẩn lao và đánh giá mức độ vi khuẩn.
   
• Xét nghiệm sinh học phân tử như Xpert MTB/RIF, LPA (Line Probe Assay) để:
   
  • Phát hiện nhanh vi khuẩn lao.
     
  • Đánh giá khả năng kháng thuốc Rifampicin hoặc các loại thuốc lao khác.

Nếu kết quả dương tính: xác định bệnh nhân mắc lao phổi và có khả năng lây bệnh.

Nếu kết quả âm tính: bác sĩ có thể chỉ định thêm các xét nghiệm khác hoặc dựa trên hình ảnh học để tiếp tục chẩn đoán.

Chụp X-quang phổi

Chụp X-quang ngực là một công cụ hỗ trợ quan trọng giúp phát hiện tổn thương phổi nghi do lao, đặc biệt khi:

• Bệnh nhân có các triệu chứng điển hình.
• Xét nghiệm đờm chưa đủ kết luận.

Hình ảnh X-quang có thể cho thấy những dấu hiệu gợi ý như hang lao, tổn thương thâm nhiễm, hoặc xơ hóa ở vùng đỉnh phổi.

Xét nghiệm Mantoux (Tuberculin Skin Test – TST)

Xét nghiệm Mantoux nhằm đánh giá khả năng tiếp xúc của cơ thể với vi khuẩn lao, được thực hiện bằng cách:

• Tiêm một lượng nhỏ tuberculin dưới da.
• Đọc kết quả sau 48–72 giờ.

Ý nghĩa kết quả đối với phản ứng dương tính:

• Người khỏe mạnh: nốt sẩn có đường kính ≥ 10mm.
• Người suy giảm miễn dịch (HIV, ghép tạng, dùng thuốc ức chế miễn dịch): nốt sẩn ≥ 5mm.

Lưu ý: TST không phân biệt được giữa nhiễm lao tiềm ẩn và lao hoạt động, nên chỉ hỗ trợ trong chẩn đoán chứ không thay thế các xét nghiệm tìm vi khuẩn.

Các phương pháp khác

Trong những trường hợp cần thiết, bác sĩ có thể chỉ định thêm:

• Chụp CT ngực: cung cấp hình ảnh chi tiết hơn về các tổn thương phổi.
• Xét nghiệm máu IGRA: hỗ trợ phát hiện nhiễm lao tiềm ẩn, đặc biệt ở những người đã tiêm vắc-xin BCG.

Các giai đoạn bệnh lao phổi

Thời gian ủ bệnh của lao phổi có thể kéo dài từ 2 tuần đến vài tháng, tùy thuộc vào tình trạng sức khỏe và hệ miễn dịch của người bị nhiễm lao.

Quá trình phát triển của lao phổi bao gồm các giai đoạn sau: 

• Lây nhiễm ban đầu: Vi khuẩn lao (Mycobacterium tuberculosis) xâm nhập vào cơ thể qua đường hô hấp khi tiếp xúc với người bệnh.
• Phản ứng miễn dịch: Hệ thống miễn dịch nhận diện và phản ứng với vi khuẩn lao. Ở nhiều người khỏe mạnh, cơ thể có thể kiểm soát vi khuẩn và ngăn ngừa bệnh phát triển (giai đoạn lao tiềm ẩn).
• Phát triển bệnh lao phổi: Nếu hệ miễn dịch suy yếu hoặc không kiểm soát được vi khuẩn, vi khuẩn lao sẽ nhân lên và gây tổn thương phổi, dẫn đến các triệu chứng như ho kéo dài, sốt nhẹ về chiều, ra mồ hôi đêm, sụt cân.
• Giai đoạn bệnh nặng hoặc mãn tính: Bệnh lao tiến triển nặng nếu không được điều trị, có thể gây tổn thương nghiêm trọng đến mô phổi, hình thành các hang lao lớn, suy hô hấp và dễ lây lan mạnh cho cộng đồng.

Phương pháp điều trị bệnh lao phổi

Các thuốc kháng lao là thuốc thiết yếu trong điều trị lao. Phác đồ điều trị lao phổi chuẩn cho người lớn trong 6 tháng gồm: 

Giai đoạn 1: Tấn công (2 tháng đầu): Tiêu diệt phần lớn vi khuẩn lao, giảm nhanh khả năng lây nhiễm. Dùng 4 loại thuốc kháng lao hàng ngày:

• H - Isoniazid (INH): Tiêu diệt vi khuẩn lao đang hoạt động.
• R - Rifampicin (RIF): Chống vi khuẩn kháng thuốc, ngăn vi khuẩn nhân đôi.
• Z - Pyrazinamide (PZA): Hiệu quả với vi khuẩn lao trong môi trường axit.
• E - Ethambutol (EMB): Hỗ trợ tiêu diệt vi khuẩn lao đề kháng.

Giai đoạn 2: Duy trì (4 tháng tiếp theo): Tiêu diệt vi khuẩn lao còn sót lại, ngăn ngừa tái phát. Dùng 3 loại thuốc kháng lao hàng ngày:

• R - Rifampicin
• H - Isoniazid
• E - Ethambutol

Biện pháp phòng ngừa bệnh lao phổi

Phòng ngừa lao phổi không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe cá nhân mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát sự lây lan của bệnh trong cộng đồng. Dưới đây là những biện pháp hiệu quả mà bạn nên áp dụng để chủ động phòng tránh căn bệnh nguy hiểm này.

Đối với bệnh nhân mắc lao phổi tránh lây cho người khác: 

• Phát hiện sớm và điều trị.
• Người bệnh lao cần đeo khẩu trang y tế và thực hiện các biện pháp vệ sinh đúng cách (như che miệng khi ho, khạc). 
• Không khạc nhổ bừa bãi, tuân thủ vệ sinh ho khạc mọi lúc, mọi nơi để không phát tán nguồn lây nhiễm ra môi trường, rửa tay thường xuyên.
• Có nơi chăm sóc điều trị riêng cho người bệnh lao phổi AFB (+), đặc biệt với người bệnh lao đa kháng thuốc.

• Hạn chế giao tiếp.
• trực tiếp với người khác trong giai đoạn còn lây lan, tránh đến những khu vực đông người.

Đối với các trường hợp chưa mắc lao

• Tiêm vắc-xin BCG: Đây là vaccine chính được sử dụng để phòng ngừa lao. Vaccine được tiêm cho trẻ sơ sinh ngay sau khi sinh, đặc biệt ở những quốc gia có tỷ lệ lao cao. Tiêm ngừa có hiệu quả trong việc giảm nguy cơ mắc lao nặng, đặc biệt là lao màng não và lao ở trẻ em. Vaccine BCG không hoàn toàn bảo vệ chống lại mọi dạng lao, đặc biệt là lao phổi ở người lớn.

• Đảm bảo một lối sống lành mạnh với chế độ ăn uống cân bằng, luyện tập thể dục đều đặn, ngủ đủ giấc và tránh các yếu tố làm suy yếu hệ miễn dịch như thuốc lá, rượu bia quá mức hay căng thẳng kéo dài.
• Đảm bảo không gian sống được thông thoáng, sạch sẽ và có đủ ánh sáng.
• Thực hiện các chiến dịch giáo dục cộng đồng, kiểm tra sức khỏe, và chương trình phòng ngừa lao tại cộng đồng, đặc biệt là tại các khu vực có nguy cơ cao.
• Những người tiếp xúc gần với bệnh nhân lao, đặc biệt là trong gia đình hoặc môi trường làm việc, cần được kiểm tra sức khỏe định kỳ và xét nghiệm lao.
• Đối với những người có nguy cơ cao, bác sĩ có thể chỉ định điều trị dự phòng lao để giảm nguy cơ phát triển bệnh.
• Giữ vệ sinh cá nhân là một biện pháp phòng ngừa quan trọng trong việc kiểm soát bệnh lao phổi, giúp giảm nguy cơ lây nhiễm và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Vì lao phổi chủ yếu lây qua không khí khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc nói chuyện, việc thực hiện các thói quen vệ sinh tốt sẽ giúp hạn chế sự lây lan của vi khuẩn lao.

Gia tăng nhận thức về bệnh lao phổi

• Tuyên truyền về triệu chứng bệnh lao: Giúp người dân nhận biết các dấu hiệu như ho kéo dài, sốt, mệt mỏi để phát hiện sớm.
• Khuyến khích khám sàng lọc lao: Đặc biệt là đối với những người có nguy cơ cao (người tiếp xúc gần với bệnh nhân lao, người có hệ miễn dịch yếu).
• Thông tin về phương pháp phòng ngừa: Cung cấp kiến thức về việc che miệng khi ho, đeo khẩu trang, và giữ vệ sinh cá nhân.
• Giáo dục cộng đồng về tiêm phòng BCG để bảo vệ trẻ em khỏi các biến chứng nguy hiểm của lao.

Hy vọng qua bài viết này, bạn đã nắm được những thông tin cơ bản về nguyên nhân, triệu chứng và các phương pháp điều trị bệnh lao phổi. Việc hiểu biết đầy đủ và chính xác về bệnh không chỉ giúp người bệnh và gia đình phát hiện sớm, điều trị kịp thời mà còn góp phần vào công cuộc phòng chống và kiểm soát bệnh lao trong cộng đồng.