Điều trị lao phổi ở bệnh nhân tiểu đường hiệu quả năm 2025

Điều trị lao phổi trên bệnh nhân tiểu đường là một quá trình phức tạp, đòi hỏi phối hợp chặt chẽ giữa kiểm soát đường huyết và tuân thủ phác đồ chống lao. Nếu không theo dõi sát, bệnh dễ diễn tiến nặng và kéo dài. Bài viết dưới đây của Phòng khám Lao phổi BS.CKII. Nguyễn Văn Tẩn sẽ giúp bạn hiểu rõ các nguyên tắc điều trị, chế độ dinh dưỡng và cách phòng ngừa tái phát hiệu quả.

Các khó khăn đặc thù khi điều trị đồng thời

Về điều trị cho bệnh nhân ĐTĐ mắc lao phổi gặp một số khó khăn vì vừa phải điều trị cả bệnh ĐTĐ vừa phải điều trị lao phổi. Chức năng gan của người bệnh ĐTĐ đã yếu, khi sử dụng các thuốc điều trị lao phổi lại độc với gan. Bản thân các thuốc chữa ĐTĐ như sulfonyl urae, metformin, acarbose... cũng độc với gan, do đó không tránh khỏi tai biến do thuốc gây ra.

Vì vậy, đối với bệnh nhân lao phổi/ ĐTĐ thì điều trị phải song hành cả 2 bệnh, đồng thời phải theo dõi thường xuyên chức năng gan. Mục tiêu là phải kiểm soát đường huyết ở mức bình thường và ổn định. Để đạt được những yêu cầu trên, bác sĩ điều trị nên cân nhắc điều trị bằng insulin sớm cho bệnh nhân nhằm đạt được hiệu quả giảm các tác dụng phụ của thuốc và giảm biến chứng của bệnh ĐTĐ. 

Chế độ ăn uống của người bệnh ĐTĐ cần phải kiêng, ngược lại với lao phổi lại cần phải bồi dưỡng để nâng cao sức đề kháng của cơ thể. Do vậy, đây là những khó khăn trong điều trị cho bệnh nhân ĐTĐ có mắc lao. Kết quả điều trị thất bại và tái phát cũng cao hơn điều trị lao phổi đơn thuần.

Bệnh ĐTĐ là một trong những yếu tố thúc đẩy cho bệnh lao tiến triển. Vì thế, cần kiểm tra đường huyết cho những bệnh nhân bị lao phổi. Cần chụp Xquang phổi 6 tháng/lần, nếu có nghi ngờ thì xét nghiệm đờm tìm vi trùng lao để phát hiện và điều trị kịp thời sẽ đạt hiệu quả điều trị cao.

Cần phải điều trị lao tích cực, đúng phác đồ, phối hợp với điều trị ĐTĐ. Do đó, cần phối hợp 3 chuyên khoa cùng điều trị: Chuyên khoa lao phổi, chuyên khoa nội tiết và chuyên khoa dinh dưỡng. Khi có các biến chứng, phải phối hợp với chuyên khoa khác như: tim mạch, thần kinh, mắt...

Nguyên tắc điều trị phối hợp lao phổi và tiểu đường

Điều trị đồng thời lao phổi và tiểu đường đòi hỏi chiến lược phối hợp chặt chẽ, vừa kiểm soát nhiễm lao hiệu quả, vừa ổn định đường huyết và hạn chế tác dụng phụ. Dưới đây là những nguyên tắc quan trọng cần tuân thủ trong quá trình điều trị:

• Tuân thủ phác đồ điều trị lao phổi nghiêm ngặt để tiêu diệt vi khuẩn, hạn chế kháng thuốc và đảm bảo hiệu quả lâu dài.
• Kiểm soát tốt đường huyết, ưu tiên dùng insulin khi cần thiết để tránh biến động đường máu trong quá trình dùng thuốc lao.
• Theo dõi sát các tương tác thuốc giữa rifampicin, isoniazid và thuốc hạ đường huyết để điều chỉnh kịp thời, tránh các tác dụng không mong muốn.
• Thiết lập chế độ ăn hợp lý, giàu dinh dưỡng nhưng kiểm soát được lượng đường, đồng thời tăng cường vận động nhẹ nhàng phù hợp để hỗ trợ điều trị cả hai bệnh.
• Theo dõi chức năng gan, thận và các dấu hiệu lâm sàng để phát hiện sớm và xử trí kịp thời các biến chứng.
• Hỗ trợ tâm lý giúp người bệnh duy trì tinh thần lạc quan, tuân thủ điều trị đều đặn, tránh bỏ thuốc hoặc ngắt quãng, từ đó nâng cao hiệu quả điều trị.

Lựa chọn và điều chỉnh phác đồ thuốc lao

Lựa chọn phác đồ điều trị lao cho bệnh nhân tiểu đường cần tuân theo hướng dẫn chuẩn nhưng vẫn linh hoạt theo từng trường hợp. Phác đồ A1 (2RHZE/4RHE) thường được áp dụng phổ biến với hai giai đoạn rõ ràng:

• Giai đoạn tấn công kéo dài 2 tháng, sử dụng đồng thời 4 loại thuốc: Rifampicin, Isoniazid, Pyrazinamide và Ethambutol với liều tính theo cân nặng.
• Giai đoạn duy trì tiếp theo trong 4 tháng, gồm 3 loại thuốc: Rifampicin, Isoniazid và Ethambutol, sử dụng hằng ngày.

Với những trường hợp có tiền sử lao hoặc nghi ngờ kháng thuốc, cần làm kháng sinh đồ để xác định phác đồ phù hợp hơn. Trong những ca này, thời gian điều trị có thể kéo dài và phải phối hợp thêm thuốc nhóm hai.

Riêng với bệnh nhân tiểu đường có nguy cơ lao tiềm ẩn, phác đồ 4R (Rifampicin 4 tháng) là lựa chọn phù hợp. Phác đồ này đặc biệt hữu ích khi người bệnh không dung nạp isoniazid. Tuy nhiên, cần lưu ý rifampicin có thể làm giảm hiệu quả thuốc điều trị đái tháo đường, nên phải theo dõi đường huyết chặt chẽ.

Khi điều chỉnh phác đồ cho người tiểu đường, ưu tiên hàng đầu là kiểm soát tốt đường huyết. Rifampicin có thể làm tăng glucose máu và giảm hiệu quả thuốc nhóm sulfonylurea. Vì vậy:

• Nên cân nhắc sử dụng insulin để ổn định đường huyết trong suốt quá trình điều trị lao.
• Cần bổ sung vitamin B6 (Pyridoxin) liều 10–25 mg/ngày để ngăn ngừa viêm thần kinh ngoại vi do isoniazid, nhất là ở người có sẵn tổn thương thần kinh do tiểu đường.
• Theo dõi định kỳ chức năng gan, thận là bắt buộc bởi cả thuốc chống lao và thuốc hạ đường huyết đều tiềm ẩn nguy cơ gây độc cho hai cơ quan này.

  

Dinh dưỡng và chăm sóc hỗ trợ lao phổi ở người mắc tiểu đường

Điều trị lao phổi trên bệnh nhân tiểu đường không thể tách rời chế độ dinh dưỡng và chăm sóc toàn diện. Một chế độ ăn khoa học cùng lối sống lành mạnh sẽ giúp tăng sức đề kháng, hỗ trợ hồi phục và duy trì đường huyết ổn định trong suốt quá trình điều trị.

Chế độ dinh dưỡng cần đảm bảo cung cấp đủ năng lượng theo thể trạng và chỉ số BMI của người bệnh. Trường hợp bệnh nhân bị suy dinh dưỡng, nên tăng cường khẩu phần ăn để đạt BMI tối thiểu 18,5 nhằm hỗ trợ miễn dịch và hồi phục tốt hơn.

Bữa ăn hằng ngày cần đảm bảo đủ bốn nhóm dưỡng chất chính gồm:

• Carbohydrate: Ưu tiên loại phức tạp như gạo lứt, mì ống, bánh mì nguyên hạt để ổn định đường huyết và cung cấp năng lượng bền vững.
• Protein: Cần để phục hồi mô tổn thương và tăng sức đề kháng. Người bệnh nên dùng thịt gà, cá, trứng, đậu nành, sữa và sản phẩm từ sữa mỗi ngày.

Khoáng chất quan trọng bao gồm:

• Sắt: Phòng thiếu máu – biến chứng thường gặp ở bệnh nhân lao. Nguồn sắt tốt gồm gan, thịt bò, lòng đỏ trứng, đậu, rau bina, rau muống.
• Kẽm: Hỗ trợ miễn dịch và tăng cảm giác thèm ăn. Có nhiều trong hải sản, thịt nạc, lòng đỏ trứng gà.
• Vitamin A, B6, C, E và K: Giúp chống oxy hóa, tăng miễn dịch, hỗ trợ đông máu và giảm viêm thần kinh ngoại vi. Nguồn cung cấp là rau xanh, trái cây họ cam quýt, khoai tây, chuối, súp lơ, ngũ cốc nguyên hạt.

Trong quá trình điều trị, người bệnh cần tránh:

• Thực phẩm cay nóng, kích thích như ớt, gừng, hạt cải vì có thể làm ho nhiều, đờm đặc và tăng nguy cơ chảy máu đường hô hấp.
• Rượu bia, cà phê, trà đặc và thuốc lá, do làm giảm hiệu quả điều trị và tăng độc tính của thuốc lao, thuốc tiểu đường.

Cách ăn uống hợp lý cũng quan trọng không kém. Người bệnh nên:

• Chia nhỏ bữa ăn trong ngày để dễ tiêu hóa, giảm mệt mỏi, ổn định năng lượng và tăng khả năng hấp thu.
• Tham khảo ý kiến chuyên gia dinh dưỡng, nhằm xây dựng thực đơn phù hợp với tình trạng sức khỏe, kiểm soát tốt đường huyết và hỗ trợ hiệu quả cho quá trình điều trị lao.

Cuối cùng, tinh thần tích cực là yếu tố quan trọng giúp người bệnh hồi phục. Sự hỗ trợ từ gia đình và nhân viên y tế sẽ giúp duy trì động lực, tuân thủ điều trị và cải thiện kết quả về lâu dài.

Theo dõi lâm sàng và đánh giá kết quả điều trị

Việc theo dõi sát các triệu chứng lâm sàng là yếu tố quan trọng giúp phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường. Các triệu chứng như sốt nhẹ buổi chiều, ho kéo dài, đờm có máu, đau ngực, khó thở, sụt cân cần được ghi nhận cẩn thận, nhất là ở bệnh nhân tiểu đường có diễn biến thường nặng hơn.

Bệnh nhân tiểu đường cần được kiểm tra đường huyết thường xuyên trong suốt quá trình điều trị lao. Việc kiểm soát tốt glucose máu giúp nâng cao hiệu quả điều trị, đồng thời giảm thiểu nguy cơ gặp phải các biến chứng nội khoa nghiêm trọng.

Tác dụng phụ của thuốc chống lao cũng cần được theo dõi kỹ lưỡng do bệnh nhân đái tháo đường thường dùng nhiều thuốc, cần quan sát các dấu hiệu bất thường như đau bụng, buồn nôn, vàng da, mệt mỏi, chóng mặt để phát hiện sớm độc tính thuốc.

Đánh giá hiệu quả điều trị cần dựa trên kết quả soi đờm tìm vi khuẩn lao. Ở bệnh nhân tiểu đường, thời gian chuyển đờm âm tính thường chậm hơn, nên cần xét nghiệm định kỳ mỗi 2 tháng hoặc theo chỉ định để theo dõi tiến triển chính xác.

Hình ảnh X-quang phổi là công cụ quan trọng hỗ trợ đánh giá tổn thương. Ở bệnh nhân tiểu đường, tổn thương thường đối xứng hai bên, phổ biến ở vùng rốn và đáy phổi – khác với lao đơn thuần hay gặp ở vùng đỉnh và dưới đòn.

Kết quả điều trị trên bệnh nhân tiểu đường thường kém khả quan hơn, thời gian điều trị dài, tỷ lệ tái phát cao. Do đó, cần kết hợp đánh giá triệu chứng, xét nghiệm và hình ảnh học để quyết định có cần kéo dài hoặc điều chỉnh phác đồ điều trị.

Khuyến cáo và phòng ngừa tái phát sau điều trị

Tuân thủ đúng phác đồ điều trị lao là biện pháp quan trọng nhất để ngăn ngừa tái phát. Người bệnh cần uống thuốc đều đặn, đủ thời gian, đúng liều theo hướng dẫn bác sĩ. Việc tự ý bỏ thuốc hoặc giảm liều có thể khiến vi khuẩn kháng thuốc.

Do bệnh nhân tiểu đường có nguy cơ tổn thương gan cao, việc theo dõi chức năng gan định kỳ trong và sau điều trị là rất cần thiết. Xét nghiệm men gan giúp phát hiện sớm các bất thường để điều chỉnh thuốc kịp thời.

Sau khi kết thúc điều trị, bệnh nhân vẫn cần được khám và theo dõi định kỳ. Chụp X-quang mỗi 6 tháng giúp phát hiện tổn thương tái phát. Nếu có dấu hiệu nghi ngờ, nên xét nghiệm đờm để xử lý sớm, tránh chuyển sang lao tiến triển.

Phối hợp điều trị giữa các chuyên khoa là bắt buộc, đặc biệt khi người bệnh có biến chứng như bệnh tim mạch, thần kinh hoặc mắt. Việc phối hợp giữa bác sĩ lao, nội tiết và dinh dưỡng giúp theo dõi toàn diện và giảm nguy cơ tái phát.

Bệnh nhân cần hạn chế tiếp xúc với nguồn lây lao như người bị lao phổi đang hoạt động. Ngoài ra, nên tránh xa những người đang mắc bệnh truyền nhiễm khác như sởi hay thủy đậu vì có thể làm giảm sức đề kháng và kích hoạt lao tiềm ẩn.

Thay đổi lối sống tích cực là cách phòng ngừa hiệu quả lâu dài. Người bệnh cần bỏ thuốc lá, hạn chế rượu bia, ăn uống hợp lý, luyện tập thường xuyên để tăng miễn dịch và ổn định đường huyết.

Giữ tinh thần lạc quan cũng rất quan trọng. Stress kéo dài có thể làm suy giảm miễn dịch, làm tăng nguy cơ nhiễm lao hoặc kích hoạt lao tiềm ẩn thành lao hoạt động. Hỗ trợ tâm lý giúp duy trì ổn định sức khỏe lâu dài.

Việc điều trị lao phổi trên bệnh nhân tiểu đường cần được cá nhân hóa, theo dõi sát sao và kết hợp nhiều giải pháp từ y tế đến dinh dưỡng và tâm lý. Tại Phòng khám Lao phổi BS.CKII. Nguyễn Văn Tẩn, người bệnh sẽ được hỗ trợ toàn diện, từ tư vấn chuyên sâu đến theo dõi điều trị định kỳ, giúp kiểm soát bệnh hiệu quả và giảm nguy cơ tái phát.

Nguồn tham khảo tại: 

• https://vncdc.gov.vn/dai-thao-duong-va-lao-phoi-moi-lien-quan-nguy-hiem-nd14920.html
• https://moh.gov.vn/chuong-trinh-muc-tieu-quoc-gia/-/asset_publisher/7ng11fEWgASC/content/nguy-hiem-khi-benh-nhan-ai-thao-uong-mac-lao-phoi
• https://cdc.backan.gov.vn/tang-huyet-ap-dai-thao-duong/moi-lien-quan-nguy-hiem-giua-dai-thao-duong-va-lao-phoi-164357
• https://hcdc.vn/4-nguyen-tac-trong-tuan-thu-dieu-tri-benh-lao-EXUqfu.html